Bir zamanlar ölkəmizdə ən çox yayılmış adətlərdən biri də xalq arasında ‘‘qız qaçırtma’’ idi. Hələ də bəzi bölgələrimizdə bu kimi hallara rast gəlinir və bu hal tamamilə normal qarşılanır.
Azərbaycan cinayət qanunvericiliyi qadını evlənmək məqsədilə qaçırma halını cinayət kimi qəbul edib. 2000-ci il sentyabrın 1-dək qüvvədə olan Cinayət Məcəlləsində qadını evlənmək məqsədilə oğurlama (129-cu maddə) cinayəti 3 ilədək müddətə azadlıqdan məhrumetmə cəzası nəzərdə tuturdu. Eyni hərəkətlər yetkinlik yaşına çatmayan şəxs barəsində edilərsə, 5 ilədək müddətinə azadlıqdan məhrumetmə cəzası nəzərdə tutur.
Lakin 2000-ci il sentyabrın 1-dən qüvvəyə minmiş yeni Cinayət Məcəlləsində bu əməl adam oğurluğu kimi tanınır və 144-cü maddə ilə tövsif olunur. Həmin Məcəllə ilə bu əməl 5 ildən 12 ilədək, eyni əməllər yetkinlik yaşına çatmamış şəxs barəsində törədildikdə 10 ildən 15 ilədək azadlıqdan məhrumetmə cəzası nəzərdə tutur.
Şərq mentalitetindən gələn qızqaçırmanın adam oğurluğu ilə eyniləşdirilib və bu əmələ görə ağır cəza təyin edilməsi narazılıqlar və fikir ayrılıqlarına səbəb olub.
Bəs qanunvericilik? Qanunvericilik izdivac məqsədilə adam oğurluğunun törədilməsini necə qarşılayır? Qadınlar könüllü şəkildə buna yol verdikdə, sözügedən əməl cinayət hesab olunur mu?
İlk öncə qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 144-cü maddəsi adam oğurluğunu qadağan edib, lakin adam oğurluğunun özündə nələri ehtiva etdiyini, adam oğurluğu deyərkən tam olaraq hansı əməllərin nəzərdə tutulduğunu aydınlaşdırmayıb. Məhz bu səbəbdən də hələ də qız qaçırtmanın adam oğurluğu hesab edilib-edilmədiyi barədə müzakirələr var.
Azərbaycanın hüquq sistemi çərçivəsində, qız qaçırtma və ya adam oğurluğu zamanı qaçırılan və ya oğurlanan şəxsə maddi ziyan dəydiyi təqdirdə, bu hadisəni törədən şəxsə cəza verilməsi mütləq hal kimi qiymətləndirilir.
Şərq mentalitetində qadının evlənmək məqsədilə qaçırılması halı geniş yayılıb və qız qaçırmaqla qurulan ailələrin əksəriyyəti xoşbəxt olub. Evliliklərin, sonradan nikaha daxil olma müəyyən hissəsi bu qayda ilə qurulub. Bu faktların böyük əksəriyyətində qızlar öz razılığı ilə qaçırlar. Qızın evlənmək məqsədilə öz iradəsi əleyhinə zorla qaçırılması qədim adətlərin qalığıdır. Lakin sonradan bu cür adətlər qanunvericiliklə kriminallaşdırılmış, qadağan edilmiş adət hesab olunmuşdur. Ümumiyyətlə, bu hallarındövrümüzə gəlmə tarixi qədim adətlərin təşəkkül tapdığı dövrə gedib çıxır. Bu adət bir sıra Qafqaz, Orta Asiya, türk dilli və s. xalqlarda hələ də mövcuddur.
Adam oğurluğu keçmiş Cinayət Məcəlləsindəki 129-cu maddədə nəzərdə tutulan əməldən mahiyyət üzrə köklü surətdə fərqlənir. Adam oğurluğunun motivləri çoxsaylıdır və həmin əməllər üçün 5 ildən 15 ilədək azadlıqdan məhrumetmə cəzası nəzərdə tutulur. 129-cu maddənin motivi isə qadını evlənmək məqsədilə oğurlamaqdan ibarətdir və bu əmələ görə ən çoxu 3 il azadlıqdan məhrumetmə cəzası nəzərdə tutulurdu.
Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 144-cü maddənin qeydində yazılır ki, oğurlanmış adamı könüllü azad edən şəxs cinayət məsuliyyətindən azad olunur.
Bu məntiqdən çıxış etsək, qızı qaçıran şəxs də bir neçə saat və ya gün sonra qızı qaytarırsa, o da məsuliyyətdən azad olmalıdır. Amma buna heç bir valideyn razı ola bilməz. Azərbaycan xalqının adət və ənənələri nəzərə alınarsa, belə hərəkətlərin ictimaiyyət arasında neqativ reaksiyaya səbəb olacağı şübhəsizdir. Ona görə də, bu iki əməl üst-üstə düşmür və onları heç vaxt eyniləşdirmək olmaz.
Qərblə Şərq mentaliteti fəqlənməlidir. Qərbdə eyni cinsin nümayəndələrinin evlənməsinə icazə verilir.Bu gün qərbin hüquq bazası ilə milli hüququ bazasının eyniləşdirilməsi müəyyən anlaşılmazlıqlarla müşahidə edilir. Milli dəyərlərimizin qərbin dəyərləri ilə eyniləşdirmək ürək açmayan hallara gətirib çıxara bilər.
Qız qaçırma halı bəzi hallarda tərəflərin evlənməyə maddi imkan olmadıqda və ya qızın və ya oğlanın valideynləri bu evliliyə razılıq vermədikdə baş verir. Valideynlərin razılığı olmayan evliliklərdə valideynlər hüquq-mühafizə orqanlarına şikayət edir. Qızlarına pisxoloji təsir edırlər və belə halda qızlar da valideynlərinin qorxusundan öz istəyi ilə deyil, məcburən qaçırıldıqlarını deyirlər və könülülük əsasında baş vermiş hal , digər şəxsin məhkum olunmasına səbəb olur. Qız qaçırma ilə adam oğurluğu cinayətlərin motivi fərqləndirilməlidir. Qız qaçırmaqda iştirak edən digər şəxslərin də əməlləri fərqləndirilməlidir.Qız qaçırtmada məqsəd tamah deyil, kimisə girov götürmək olmamaqla, ailə qurmaq istəyidir. Qızı qaçıran oğlan olduqca pis vəziyyətdə qalır və əlində qızın könüllü qaçdığına dair sübut yoxdursa, həmin qaçıran şəxsi çox çətin günlər gözləyir. Bəzən qızın qaçmağa razılıq verməsi hələ qızın fikrini dəyişməyəcəyi anlamına gəlmir. 16 yaşı tamam olmamış qız öz iradəsilə könüllü oğlana qoşulub qaçıbsa, burada “qaçırılma”dan söhbət gedə bilməz. Bəzən yetkinlik yaşına çatmayan şəxs öz istəyi ilə qaçır, lakin sonradan istintaq orqanında soruşdurma zamanı obyektiv və subyektiv səbəblərə görə zorla qaçırıldığını bildirir: Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 152.1-ci maddəsinə əsasən, on altı yaşına çatmayan şəxslə cinsi əlaqədə olma və ya seksual xarakterli digər hərəkətlər etmə — üç ilədək müddətə azadlıqdan məhrum etmə ilə cəzalandırılır. Yəni qız oğlanla könüllü getmiş, lakin qızın 16 yaşı tamam olmamışdırsa, bu zaman da qızı könüllü qaçıran şəxsi cinayət məsuliyyəti gözləyir.
Adam oğurluğu cinayətində , oğurlanan adamın girov götürülməsi parelel olaraq təmin edilir. Lakin qız qaçırma halında şəxsin girov götürülməsi niyyəti yoxdur. Hər iki halda niyyət başqa başqadır.
Qız qaçıran şəxslə qaçırılan tərəf sonradan barışığa gələrsə, barışmaları , hər hansı şikayət və tələblərinin olmaması barədə ərizə verilərsə və hətta ailə belə qurularsa, bu həmin şəxsi məsuliyyətdən azad etmir. Məhkəmlər sadəcə alternativ daha yüngül cəzalar tətbiq oluna bilər.
Əgər qız qaçırma hadisəsini törədən şəxs, ictimai rahatlığa və ya başqalarının hüquqlarına ziyan vurursa, məsuliyyətə cəlb edilə bilər və hüquq-mühafizə orqanları tərəfindən cinayətin törədildiyi hal üzrə istintaq apara bilər. Daha sonra məhkəmə həmin cinayətin qərarını verir və cəzalandırıcı tədbirləri müəyyən edir.
Hüquqi tənbehlər və cinayətlərin qiymətləndirilməsi, hüquq-mühafizə orqanları və məhkəmələr tərəfindən müəyyən edilir və hansısa bir cinayətin qərarı verilərkən hüquqi proses və məhkəmə hökmləri nəzərə alınır. Bu səbəbdən qız qaçırtma halında qiymətləndirmə prosesi hüquqi mühitdə qarşılanan konkret faktlara əsaslanır.
Qanunvericiliyin tələbinə görə qız qaçırtmanın adam oğurluğu hesab edilməsi üçün bu əməlin törədən şəxs bunu zor tətbiq edərək və yaxud da hədə-qorxu gələrək, qarşı tərəfin razılığı olmadan etməlidir. Əks təqdirdə, yəni qarşı tərəf özü bu hala yol verdikdə, bu halla razılaşdıqda törədilmiş əməl adam oğurluğu hesab edilməyəcək, çünki burada bir şəxsin öz iradəsinə əsasən verdiyi qərardan söz gedəcək, məcburi hər hansısa bir əməldən deyil.
Bu gün qüvvədə olan Azərbaycan Respublikası CM -nin 144.-cü maddəsi Qız qaçırmanı Adam oğurluğu hesab edərək aşağıdakı cəzaların sanksiyasını tətbiq. Edit.
144.1. Adam oğurluğu—
beş ildən on ilədək müddətə azadlıqdan məhrum etmə ilə cəzalandırılır.
144.2. Eyni əməllər:
144.2.1. iki və ya daha çox şəxs barəsində törədildikdə;
144.2.2. təqsirkar şəxs üçün aşkar surətdə hamilə vəziyyətində olan qadına qarşı törədildikdə;
144.2.3. bir qrup şəxs, qabaqcadan əlbir olan bir qrup şəxs və ya mütəşəkkil dəstə və ya cinayətkar birlik (cinayətkar təşkilat) tərəfindən törədildikdə;
144.2.4. zərərçəkmiş şəxsin həyatı və ya sağlamlığı üçün təhlükəli olan zor tətbiq etməklə törədildikdə;
144.2.5. silahdan yaxud silah qismində istifadə edilən əşyalardan istifadə etməklə törədildikdə;
144.2.6. tamah məqsədi ilə və ya sifarişlə törədildikdə—
səkkiz ildən on iki ilədək müddətə azadlıqdan məhrum etmə ilə cəzalandırılır.
144.3. Bu Məcəllənin 144.1 və 144.2-ci maddələrində göstərilən əməllər yetkinlik yaşına çatmayan şəxs barəsində törədildikdə və ya ehtiyatsızlıqdan zərərçəkmiş şəxsin ölümünə və ya digər ağır nəticələrə səbəb olduqda—
on ildən on beş ilədək müddətə azadlıqdan məhrum etmə ilə cəzalandırılır.
Qeyd: Əməllərində başqa cinayətin tərkibi olmayan və oğurlanmış adamı könüllü azad edən şəxs cinayət məsuliyyətindən azad olunur.
Vəkil Rövşən Qasımov.
Azərbaycan Respublikası Vəkillər Kollegiyasının üzvü ,
Bakı şəhər 20 saylı Vəkil bürosu.
